دربدن ما فضای اسرارآمیزی وجود دارد که به شدت بروضعیت سلامتی وطول عمرما تأثیرمیگذارد . همانطورکه زمین زیستگاه انواع گوناگونی ازموجودات زنده است که گاهی بطورهماهنگ و مسالمت آمیز وزمانی با تنازع وکشمکش درکنارهم زندگی میکنند ، دربدن انسان و سایر جانداران خونگرم نیز یک زیستگاه وسیع داخلی وجود دارد که درفضای آن ، میلیون ها اجرام زنده ذره بینی ، گاه بطور هماهنگ ومسالمت آمیز وزمانی با تنازع وکشمکش باهم زندگی میکنند .
این فضای وسیع یا به اصطلاح اکوسیستم داخلی که بوسیله بسیاری ازمحققین به نام فلور روده ای نامیده شده درسلامت وتندرستی جسمانی و روانی و متابولیسم بدن تأثیر دارد ودرطول عمرافراد نقش مهمی ایفاء می کنند . به عنوان مثال ، درقسمت های مختلف لوله گوارشی انسان بیش از 400 گونه مشخص میکروبی زندگی میکنند که تقریباً 1800 تا 2000 گرم از وزن کلی هرفرد را تشکیل می دهند . چنانچه این اکوسیستم بطور صحیح ومناسب عمل کند ، بدن دربرابر باکتری های مضر ، ویروس ها ومخمر ها محافظت می شود . این اکوسیستم تمامی اعمال گوارشی را به فعالیت وامیدارد، ویتامین های اساسی را تولید ومقدارآنهارا تنظیم می کند .
این اجتماع میکروبی وسیع وپنهانی تعادل حیاتی هورمن ها ومواد شیمیایی بدن را حفظ کرده تعدادی از وظایف ضروری را برای نگهداری مقادیرفراوان انرژی واعمال سیستم ایمنی ومقابله با ترکیبات سرطانزا را در رورده بزرگ به عهده میگیرد .
دستگاه گوارش کلیه حیوانات درهنگام تولد تقریباً عاری از هرگونه میکروب است ولی اندک زمانی بعد از بدنیا آمدن نوزاد وتماس آن با بدن مادر ومحیط اطراف ، اجتماعات میکروبی به تدریج ازطریق آب – هوا وغذا ، درمجرای گوارشی استقراریافته ورشد می نمایند.
بطورکلی فلورمیکروبی ازاجزاء متفاوت زیرتشکیل شده اند :
1- اجزاء زنده : تعدادی از سویه های میکروبی مانند لاکتوباسیل ها وباکتریوئـید ها با میزبان ارتباط همزیستی پیدا کرده ، درون مجرای گوارشی به صورت بومی جایگیرمی شوند ولی ارگانیسم های فرصت طلب دیگری مانند اشریشیا ها و کلستریدیوم ها که برای میزبان چندان مناسب نبوده گواهی خطرساز هم میباشند بصورت سکون(sub-clinical) در قسمتهایی از لوله گوارشی جایگزین شده وبطوربالقوه ممکن است بیماریزا واقع گردند . علاوه برایندو گروه میکروبی ، تعدادی ارگانیسم های غیر روده ای که منشاء خارجی و محیطی دارند نیازارم دهان ویا مخرج حیوان ممکن است به داخل بدن رسوخ کرده بطورموقت ویا گاهی طولانی مدت درلوله گوارش مستقر شوند.
2- اجزاء غیرزنده : قسمتی ازموادغذایی یا ذراتی ازآنها که درعبورازطول روده کوچک هضم نشده وبه روده بزرگ می رسند .
3- ترشحات گوارشی : اجزاء داخلی موجود دربزاق – ترشحات معده و لوزالمعده – ترشحات کبدی و روده ای،ازجمله آنزیم ها – هورمن ها – ترشحات مخاطی ( موکوس) – املاح صفراوی – ایمیوگلوبولین ها – پـپتـید ها و غیره.
تمامی این اجزاء درعین حال که تأثیرات متقابلی بریکدیگر می گذارند با برقراری یک اکوسیستم متعادل و سازگار ، موجب حفظ سلامتی وبقاء میزبان می شوند . با اینوصف ، هنگام بروز اختلالات گوارشی ، این اکوسیستم نا مرئی ازحالت تعادل وسازش خارج شده باعث مشکلات مرضی میگردد. این تأثیرات متقابل میتوانند از نوع ” آنتی گو نیستی ویا سینرژیستی” باشند بطوریکه قادرند جمعیت یک سویه خاص و یا فعالیت متابولیسمی آنرا تغییر داده تشدید و یا تضعیف نمایند . علاوه برآن ، انتقالات ژنتیکی وحتی موتاسیون بین سویه ها نیز ممکن است در دستگاه گوارش رخ دهد . گاهی اوقات ممکن است شرایط میزبان ونوع جیره غذایی برتأثیرات متقابل باکتریایی تأثیر بگذارد.
همانطورکه اشاره شد دوجورمیکروارگانیسم مفید ومضردرمجرای گوارشی بطوردسته جمعی به صورت همزیستی بایکدیگرزندگی میکنند . درعین حال هر کدام از آنها در شرایط عادی و طبیعی وظایفی را بطور رقابتی اجرا میکنند که حاصل آن تعیین کننده میزان سلامتی فضای گوارشی میباشد برای مثال حتی میکروارگانیسمهای غیردوستانه (مثل اجتماعات کوچکی از مخمرهای نوع کاندیدا) وظایف مهمی را در هضم قندها و تولید آنزیم های حیاتی برای هضم مواد مغذی ایفاء میکنند . بطور طبیعی، میکروارگانیسمهای دوستانه و مفید( مثل لاکتوباسیلوس اسیدیفیلوس) کنترل مخمرهای کاندیدا را به عهده گرفته وازتجمع وزیاد ترشدن آنها درمجرای گوارشی وپراکندگی آنها درقسمت های دیگرجلوگیری میکنند . اگر شرایط طوری باشد که مخمرها بطورکنترل نشده ای رشد و تکثیر و گسترش پیدا کنند و بر فضای اکوسیستم غالب شوند ، اولین آثار آن ایجاد تخریب واختلال دربدن میزبان است که ممکن است به انتشار عفونت به سایر نواحی بدن منجر گردد.
مسلماً تحت شرایط عادی و بدون هیچ اختلالی ، تعادل بین میکروارگانیسم های دوستانه و غیر دوستانه بطور قابل ملاحظه ای ثابت باقی می ماند و اعمال گوارشی به آرامی انجام شده وظایف هضم ومتابولیسم به اوج خود میرسد وآنزیم های ضروری اصلی، مواد مغذی و شیمیایی برای تمامی بدن تأمین می گردد.
پس تا اینجا متوجه شده ایم که میکروفلورموجود دردستگاه گوارشی ازتعداد بیشماری موجودات زنده میکروسکپی شامل انواع گوناگون باکتریها وقارچ ها( ازجمله شیگلا – اشریشیا – سالمونلا – کلستریدیوم – آنتروکوکوس – استافیلوکوکوس – استرپتوکوکوس – کاندیدا – پروتئوس – لاکتوباسیلوس – بیفیدیوباکتریوم) تشکیل شده است که بعضی ازآنها فرصت طلب های بیماریزا وبرخی دیگرغیربیماریزا و حتی مفید برای سلامتی می باشند .
گفته شد که میکروارگانیسم های فرصت طلب بیماریزا درحال عادی به صورت غیرفعال وبه حالت سکون به زندگی خود ادامه میدهند و درعین حال موجب عفونت های تحت کلینیکی (subclinical) وتأخیر رشد حیوان می شوند ولی درصورت بروز استرس های محیطی یا تغذیه ای و ضعف و بیماری جسمانی میزبان ازفرصت استفاده کرده فعال وبیماریزا واقع میشوند . دراین شرایط برتعداد عوامل بیماریزا افزوده شده وبه شدت ازمنابع غذایی استفاده میکنند وموجب انواع بیماریها میگردند بطوریکه باکتری های مفید شروع به مردن ومحو شدن میکنند ، به این ترتیب مجرای گوارشی جایگاه سموم میکروبی وفساد عفونی میشود که نهایتاً منجربه ایجاد بسیاری از بیماریهای دیگر میگردد.
تجربه نشان داده که اگرتعدادی ازباکتری های مفید ازجمله لاکتوباسیل ها و یا بیـفیدوباکتـریوم ها را به میزبان بخورانند بطوریکه بعد از مدت کوتاهی تعادل نسبی بین میکروارگانیسم ها برقرار شود وکم کم بالانس به نفع باکتری های دوستانه تغییر پیداکند ، وضع میزبان رو به بهبودی گذاشته و سلامتی به بدن بر می گردد.
این میکروب های افزودنی یا مکمل های میکروبی را دانشمندان ” پروبیوتیک probiotic” نامیده اند، زیرا برای ادامه زندگی ( به عنوان پیش ساز های حیاتی ) معروف شده اند.
پرونده پروبیوتیک به نگارش دکتر کریم نیکپور نوشته شده است.
ایشان عضو هیئت علمی استاد دانشگاه تهران و مشاور علمی تغذیه شرکت سیمرغ میباشند.